Đi tìm lý tưởng dĩ vãng (Seeking An Ideal Past) - Tứ Ly (1936)

Văn hóa cũ của phương đông đã đến buổi tàn rồi, mà vẫn chưa muốn chết, khác nào một cô gái trở về già vẫn còn muốn người ta mến hương yêu sắc.  Nhưng than ôi, có tô sơn, điểm phấn cho lắm cũng chỉ thêm rõ những nét răn trên má mà thôi.

The old culture of the east has come to an end, but it's not ready to die, it's no different than a maiden who has aged and wants people to adore her appearance.  But good grief, make up and powder just make the wrinkles on her cheeks clearer!

Tuy vậy, mới thoạt nhìn cô gái già ấy, ai cũng tưởng là có duyên.  Cuộc đời xưa, nhìn qua cái màn thời gian, như nhiễm đầy thi vị.  Còn gì nên thơ hơn là một vài gian nhà tranh, một cuộc đời êm đềm lặng lẽ như mặt nước hồ thu, chung quanh toàn là người yêu, là họ hàng, làng xóm, với những ngôi mộ tổ dưới đặng tre xanh, với cây đa cổ thụ cạnh đình làng...

Nevertheless, take a glance at that old maiden, you would think she had charm.  The life of olden times, looked at over time, seems imbued with fascination.  Is there anything more poetic than a couple of thatched houses, a quiet, peaceful life by an autumn lake, all around us are lovers, relatives, neighbors, with our ancestors graves beneath a row of green bamboo, with the ancient banyan tree next to the village temple.

Phải, ông cha ta đã sống một cuộc đời êm lặng, một cuộc đời quá êm lặng.  Chôn sâu trong một chế độ mà họ cho là bất di bất dịch, là tuyệt đội, là một sự dĩ nhiên, họ đã sống những ngày yên ổn, không có chút băn khoăn về tinh thần.  Trật tự trong xã hội -- một trật tự nghiêm khắc -- họ coi là một sự không thể nào rời được.  Tư tưởng ấy, không những kẻ có quyền, mà cả đến những người bị áp bức cũng có.

It's true, our forbears lived placid lives, lives that were too placid.  Buried deeply in a regime that they thought was immutable, it is evident that they lived secure days, nary a worry about their souls.  Order in society -- a severe order - was something they viewed as inescapable.  This way of thinking was held, not only by those in charge, but even by those who were oppressed.

Khốn khổ, nhục nhằn đến đâu, họ cũng không mơ tưởng, mong ước một cuộc đời khác, vì họ không biết rằng có thể có một cuộc đời khác được.

However miserable or disgraced, they never dreamt of or expected a different life, because they did not know that a different life was possible.

Họ chỉ còn một việc: là nhắm mắt hành động theo quy củ có sẵn, theo phép vua, theo lệ làng... họ không cần phải nghĩ ngợi nữa.  Trí đoán xét vì thế mà thiên lệch hay là mất đi hẳn.  Thời xưa họ không hề nổi giận lúc họ trông thấy một người làm phản mà phải chu di đến ba họ.  Họ cho là đáng kính trọng cái hành vi ngu dại của đại tướng Nhạc-Phi lúc đại tướng biết nịnh thần giả sắc vui bắt mình chết mà cũng nhắm mắt theo.  Họ tán dương hành động của cô Thúy Kiều bán mình chuộc cha và coi sự bán vợ đợ con là một việc hợp công lý.  Họ coi là hợp lẽ những hình vi trái với lẽ phải, hay làm giảm, làm mất cả nhân cách... Ông Lý lạy ông Huyện, ông Phủ lạy ông Án, đó không phải là một sự đáng bỏ, mà lại còn là một sự hợp lễ nữa...

Only one thing remained for them: to close their eyes and act according to the available precepts, the king's laws, the village laws... they have no need to think any more.  Such judgement is biased or is lost altogether.  Long ago they would never be angry with they saw a traitor have to execute three generations.  They find respectable the stupid act of general Yue Fei when he knew that courtiers feigning happiness captured him and just watched it happen.  They eulogize the actions of Miss Thúy Kiều selling herself to ransom her father and regard selling wives, mortgaging children as reasonable acts.  They find reasonable behavior contrary to justice, or lessen, lose their humanity.  The Village chief kowtowing to the District chief, the Prefect chief kowtowing to the Judge, those aren't things to get rid of, but there just some more reasonableness...

Những sự quái dị ấy -- và ngàn vạn sự quái dị khác -- đều ẩn nấp sau cái không khí nên thơ của đời cũ.  Ông cha ta sống yên ổn trong cuộc đời ấy, nền văn hóa ấy, không phải là vì mến yêu nó, nhưng là vì tâm hồn đã bị khuôn vào những mẫu nhất định, là vì -- tôi xin nhắc lại một lần nữa -- không thể tưởng tượng một cuộc đời khác được...

These monstrosities -- many thousands of other monstrosities -- find shelter behind the picturesque atmosphere of the old life.  Our fathers and grandfathers lived securely, that life, that culture, not because they loved it, but because their souls were patterned into definite standard, and because -- allow me to repeat again -- they couldn't imagine a different life...

Họ sẽ băn khoăn, họ sẽ đau khổ, nếu họ có tư tưởng rằng cuộc đời êm đềm như mặt nước hồ thu của họ chỉ có vẻ phẳng lặng của một vũng ao tù.

They would worry, they would be pained if they could imagine that those lives placid as a lake of theirs only had the serene and quiet appearance of a prison's boggy pond.

nguồn: Phong Hóa 190 (5 tháng 6 1936), 2.


Tứ Ly tức là nhà văn Hoàng Đạo viết bài này cho số cuối cùng của tạp chí Phong Hóa trước khi bị đóng cửa.  Đăng phía trên chủ đề bài viết này có câu "Câu chuyện hàng tuần của người mới."  Người mới muốn xóa hết đời cũ.  Nhưng những người ấy bắt người Việt phải gặp cái mới - người Pháp thé vẫn ủng hộ đời sống cũ.  Như vậy có người muốn đuổi Pháp vì họ không đổi mới xã hội, đổi mới văn hóa cho kịp.  Chính Pháp thích một xứ An Nam "tô sơn."