Đêm đông chí uống rượu với bác Lâm và bác Khánh nói về những cuộc chia tay thời loạn

(The Evening Your Comrade Drank Whiskey with Uncle Lâm and Uncle Khánh And Spoke of the Separations of Messed Up Times) - Lưu Quang Vũ (1972?)

Nhang tàn lả tả rơi lưng cốc
Scattered incense ashes fallen half fill the cup
Nhà lạnh trần cao ngọn nến gầy
A cold house, high ceiling, a thin candle tip
Chăn rách chiếu manh quần áo lạ
Torn blanket, tattered mat, unfamiliar clothes
Chuyện dài đêm vắng rượu buồn say
A long tale on an empty night, sad, drunk on whiskey

Gió hú ầm ào qua gạch vỡ
The wind howls incessantly past the broken bricks
Người chết vùi thân dưới hố bom
Someone dies, buried beneath a bomb crater
Kẻ sống vật vờ không chốn ở
The living reel with no place to live
Lang thang trẻ ốm ngủ bên đường
Youngsters, wandering and ill, sleep at the roadside

Cơ sự làm sao đến nỗi này
How have circumstances come to this?
Mông lung không đoán được ngày mai
Hazy, vague, you can't guess about tomorrow
Máu chảy thành sông thây chất núi
Blood flows into a river, corpses pile up in a mountain
Bè bạn tan hoang mình rã rời
Friends laid waste, their bodies weakened

Thơ Khánh buồn như lòng đất nước
Khánh's poetry is sad like the nation's heart
Thơ hay đời loạn chẳng đâu dùng
Fine poetry of messed up lives, not a bit of use
Vườn cũ cây tàn chim chết cả
The old garden, plants withered, all the birds dead
Người chơi đàn nguyệt có còn không
Does the moon lute player remain?

Mọi chuyện thiêng liêng thành nhảm nhí
Everything sacred has become trivial
Khắp nơi trí trá lọc lừa nhau
Every place the gilded will is a shared sham

Nước Pháp khôn ngoan nước Nhật giàu
France is wise, Japan rich
Nước Mỹ lắm bom mà cực ác
America, bombs a plenty and extremely wicked
Nước Nga hiềm khích với nước Tàu
Russia antagonizes China
Nước Việt đói nghèo thân cơ cực
Vietnam is hungry, poor, and miserable
Đất hẹp trụi trần vạn khổ đau
Limited land, denuded, endless pain and trouble

Tối đen thành phố đêm lưu lạc
Blackness, the city on an itinerant night
Máy bay giặc rít ở trên đầu
As the enemy's planes wail over our heads
Ba thằng da vàng ngồi uống rượu
We three yellow skinned dudes sit and drink whiskey
Mặt buồn như sỏi dưới hang sâu
Faces sad like gravel beneath the abyss

Chúng mình không có bom nguyên tử
We've no atom bomb
Chỉ có thuốc lào hút với nhau
We have only the tobacco in the waterpipe we share
Thương nhà thương nước thương cho bạn
Regrets for our home, our land, regrets for our friends
Không khóc mà sao cổ nghẹn ngào
Not crying, but how our throats are choked up

Thôi nhé mai này tiễn Khánh đi
Fine, tomorrow we'll see Khánh off
Đường xa bom phá tàu không về
A long road destroyed by bombs with no train home
Lênh đênh ai hát ngoài song cửa
Unexpectedly someone is singing outside the door
Bài ca thanh bình đêm cũ
A calm tune of an old night
“Hoa lá quên giờ tàn
"Leaves, flowers had no memory of their decay
Mây trắng bay tìm đàn”
White clouds drifted in search of their kind"
Ngày xưa yên ấm quá
Long ago when it was so very warm and calm
Trẻ hát đồng dao trên phố
Youngster sang nursery rhymes on the street
Con trai xách điếu đi cày
A lad carries his water pipe at the plough
Con gái quang liềm gặt lúa
A lass, a scythe hanging from her load off to harvest rice
Bao giờ hết loạn người ơi
When will this messed up time end, my friends
Cạn cùng nhau chén nữa
Let's finish off a cup together
Tàn canh là xa xôi
The nightwatch is still far off
Lòng như vầng trăng nhọn
Our hearts like a sharp sliver of moon
Chém giữa trời không nguôi
Slice through the heavens unappeased


Đọc nhật kỳ của Lưu Quang Vũ năm 1963 (quyển Di Cảo. (TPHCM: Nxb Lao Động, 2008)) tôi thấy một thanh niên lạc quan yêu đời. Đến năm 1972 thì khác hẳn. Ba người bạn trong bài thơ này có tình cảm thật nhưng thấy vô lực trước thời cuộc - "Chúng mình không có bom nguyên tử / Chỉ có thuốc lào hút với nhau." Thật ra chiến tranh liên miên có làm cho thành phố xung quanh bị đổ nót - gạch vỡ, hố bom, không chốn ở, chim chết cả. "Lang thang trẻ ốm ngủ bên đường" - trái hẳn với thông điệp của sự thật của chủ nghĩa hiện thực xã hội.

Tất nhiên địch phía ngoài rất đáng trách và đáng ghét - "Nước Mỹ lắm bom mà cực ác." Nhưng đối với một người có lý tưởng cao như Lưu Quang Vũ có lẽ cái khó chịu hơn là những đồng minh đồng chí không còn thân: "Nước Nga hiềm khích với nước Tàu." Và do thời cuộc thì "Nước Việt đói nghèo thân cơ cực."

“Hoa lá quên giờ tàn
Mây trắng bay tìm đàn”

Lưu Quang Vũ trích hai câu của bài ca "Khối tình Trương Chi," như vậy tôi phải dịch bài ca của Phạm Duy và bài ca "anh" của "Khối tình Trương Chi" là "Trương Chi" của Văn Cao. Phạm Duy miêu tả một thiên đường nguyên thủy - một eden. Hai câu ấy là do một giọng ca ở phía ngoài, một giọng nhắc đến một thời thanh bình, một thời ngây thơ có đứa trẻ, trai gái tha thiết với nhau.

Tại sao Lưu Quang Vũ lại chọn bài ca này? Bài ca này có chất huyền thoại. Đàn và giọng ca của Trương Chi tiêu biểu cho sự đa dạng của cảm xúc. Và kết quả của cái chết Trương Chi là một chén trà được các gia đình và bạn bè sử dụng đến để chia vui. "Khối tình Trương Chi" sáng tác năm 1945 trước chiến tranh (tiền chiến thật) trong một thời chưa có người Việt đánh nhau.

Tôi nghĩ rằng Lưu Quang Vũ ở đây không thất vọng và vẫn tin ở Việt Nam. Nhưng thi sĩ có phản ứng mạnh với cơ chế tuyên truyền của nhà nước Việt Nam - "Mọi chuyện thiêng liêng thành nhảm nhí /Khắp nơi trí trá lọc lừa nhau." Lưu Quang Vũ viết khỏe như Trần Tiến sẽ viết 15 năm sau.