Mặt trời mọc (The Sun Rises) - Ngô Kha (1964)

Tặng các bạn tôi – Sinh Viên Sĩ Quan Trừ Bị Thủ Đức Khóa 16
Dedicated to my friends - Reservist Cadets at Thủ Đức, 16th class

1.
Cửa mắt này rộng mở cho thời gian đi qua
This gate to the eyes opens for time's passage
người con gái ngày xưa
girls of days past
người con gái hôm nay
girls of today
tôi không còn nhớ
I no longer recall
hay chỉ là mơ hồ
or only dimly
nước mắt nào làm thành chuổi ngọc xanh
which teardrops became a jade chain
thế kỷ này nằm bệnh và tôi chờ em đem tiếng hát
this century lays sick and I await your song
lời vu vơ
vague words
vẫn là lời vu vơ ấy
still these vague words
cho tôi biết ngày mai mặt trời làm gì
so I'll know tomorrow what the sun will do
tình yêu em mang làm tôi phiêu du đến chân trời nào đó
the love you bring makes me wander off to some distant horizon
tôi không nói gì
I say nothing
dù vẫn còn trên trái đất
though still remaining upon this earth
và như loài thảo mộc
and like a sort of vegetation
thèm ăn hương đồng với sương mai
craves the fragrance of mist-laden fields
nghĩ đến ngày xưa em làm người yêu lấy hoa dệt áo
I think of long ago, you were a lover who bore flowers, wove a shirt
nghĩ đến bây giờ người con gái đan áo cho tình nhân bằng nước mắt
think of today the girl who sews a shirt for her lover from her tears
thời chinh chiến này
this time of war
nói chuyện về cái chết của đứa con trai
talking of the death of a son
thản nhiên
calmly
lịch sử cũng biết khiêu vũ
history also knows formal dancing
mọi người cùng đi điệu valse
everybody waltzed together
mọi người cùng theo điệu twist
everybody also did the twist
chiến tranh nhảy rock
in war they jump about to rock

2.
Cho tôi ở lại bộ binh để làm nữ hoàng của chiến trận
Let me stay with the infantry to be the battle's queen
buổi mai thức dậy thấy ánh nắng vô tư diễn hành trên các đọt cây
at the morrow awakening seeing indifferent sunlight displayed upon seedlings
doanh trại đẹp như những vần thơ
a billet lovely as a poem
Tôi nhớ đến rượu hoàng hoa
I remember princely wine
mà tủi thương người lính thú
that grieves for the border guard
cho tôi làm người lính gác giặc
let me be the soldier keeping watch for an enemy
những chiều đóng quân nghe âm thanh cao vút của rừng thông
evenings encamped I hear the high whistling of the pine forest
lặng chờ tiếng gọi âm thầm tự trong lòng đất huyền bí
silently awaiting the gloomy call from the heart of the mysterious earth
hỡi những người lính Tàu, lính Nhật, lính Mỹ, lính Pháp
hail soldiers, Chinese, Japanese, American, French
những người Cộng Sản
Communists
cát bụi công bình mà thương cho số phận tất cả
the dusty sand is fair, it pities the fate of them all
bởi ai đã chối bỏ chìa khóa mở cửa chốn địa đàng này
for who would refuse the key that opens this door to paradise
nên bây giờ có những lũ người đi vào bằng bạo lực
now there's a mob of people entering by force
Ta phải chiến đấu
We must fight
nên ta phải sống bằng sự thức tỉnh và báo động thường trực
so we must live through awakening and permanent alarm
chúng ở đây
they're here
chúng ở đó
they're there
người lính gác giặc phải thức suốt đêm canh
soldiers keeping watch for the enemy must stay awake the whole long night
rồi ngày cũng sẽ tàn
then day will break
đêm không còn nữa
night will be no more
anh lính gác giặc
soldiers keeping watch for an enemy
chúng ta giã từ vị trí bố phòng trở về mái nhà nằm ngủ với chim bồ câu
we bid farewell to our defensive positions and return home, lie down sleeping with doves
rồi bình minh đi xem những cây lúa trổ bông – nhắn nhủ cho tất cả mọi người – sự phá sản này làm cho tôi nhiều đêm thức ngủ
then at dawn go out to see the rice in bloom -- a gentle reminder to all -- this insolvency gives me many sleepless nights

3.
Người con gái không hiểu nỗi buồn của người lính chiến
Girls cannot understand a soldier's sadness
tôi vẫn thèm nói đến câu "hữu thân hữu khổ"
I still desire to speak the words "by existing you have hardship"
như lời nguyền rủa chân thành loài người của tôi
they're like an honest curse for those of my kind
như mỗi lần tôi hằng nói
like I always say
chọn cuộc đời làm ngôi mộ
choosing life you're making a grave
Hãy vẽ thật huy hoàng trên cái chết
Just depict it splendidly upon death
người Ai Cập có Tự tháp
The Egyptians have pyramids
người Hy Lạp có Nhã điển
The Greeks have Athens
người Da Đen có thánh ca
Blacks have spirituals
Việt Nam có tuẩn tiết
Vietnam has martyrs
chúng ta hẹn hò bất diệt
we promise for all time
như dân tộc Việt Nam bao lần đứng lên
as the Vietnamese people so many times have stood up
ca dao làm mạch sống
folk lyrics making a vital source
Cách mạng để thành công
For the revolution to succeed
đất mẹ xưa vốn gầy
the motherland was always lean
người yêu ta từng khóc
our lovers have cried
bóng tối dẹp tan
night shadows clear it away
ta ngồi trông mặt trời mọc
we sit and watch the sun rise
ngày mai ngoài đồng cỏ ca hát
tomorrow in the fields, the grasses sing
mọi người đi hái hoa
everyone goes picking flowers
chúng mình gọi tên nhau ngày hồi sinh
we call each other by name on this day of recovery
em mặt trời mọc
you, the rising sun
và anh Tự-Do.
and myself, Freedom.

nguồn: Mai, số 40 năm 1964. Trích lại từ Thơ Miền Nam Thời Chiến tập II, Thư Ấn Quán xb, năm 2008) - trích từ "Viết lúc 4AM – Hành trình văn chương của Ngô Kha" trên blog Trần Hoài Thư


Thú thật tôi chưa được hiểu rõ về đời của thi sĩ Ngô Kha. Tôi biết ông là bạn thân của Trịnh Công Sơn và cũng có vẻ như văn chương của Ngô Kha được làm ảnh hưởng cho ông nhạc sĩ này. Ngô Kha là một người lính Việt Nam Cộng Hòa nhưng cũng được coi như một người liệt sĩ của chế độ xã hội chủ nghĩa.

Các bài trên mạng viết về bài thơ "Mặt trời mọc" rằng đây là một bài thơ "chống cộng." Tôi không đồng ý. Đây chính là một bài thơ về thân phận người trong thời chiến. Hay nói cho đơn giản hơn một bài thơ phản chiến - nhưng nói thế có lẽ cũng quá đơn giản. Điều tất nhiên là một bài thơ như "Mặt trời mọc" đã không thể ra đời nơi phía Bắc đường vĩ 17.

Bài thơ đầy ý nghĩa này có những cặp hình ảnh đối lập:

lính và con gái
chiến tranh và hòa bình
sống và chết
ngày xưa và hôm nay (với thêm một hình ảnh mặt trời là ngày mai)

Xưa và nay lính có những vai trò "gác giặc" "đóng quân" "chiếu đấu." Có lẽ người lính đến gần với các con gái qua những "nỗi buồn," nhưng thực sự các con gái "không hiểu" được nỗi buồn ấy. Vai trò của con gái là "đem tiếng hát," nghĩa là cũng làm chàng trai lính say mê - "tình yêu em mang làm tôi phiêu du." Nhưng người con gái thì vẫn đảm - xưa thì "lấy hoa dệt áo," nay thì "đan áo."

Sống thì không dễ - "hữu thân hữu khổ." Còn lính cũng phải "sống bằng sự thức tỉnh và báo động thường trực." Sống cũng thành chết: "chọn cuộc đời làm ngôi mộ." Nhưng với lính thì ngôi mộ cũng có thể thành những công trình tưởng niệm. Nếu là các nước vĩ đại xưa (Ai Cập và Hy Lạp) thì công trình này đã huy hoàng (Tự tháp, Nhã điển để lại đời đời). Dân da đen thì được một công trình tưởng niệm ngọt ngào (là các thánh ca). Song "Việt Nam có tuẩn tiết." Cuối cùng thì lính chỉ mong chờ cái chết: "lặng chờ tiếng gọi âm thầm tự trong lòng đất huyền bí." Nhưng trong thời chiến tranh ý cuối này cũng mỉa mai: "bởi ai đã chối bỏ chìa khóa mở cửa chốn địa đàng này / nên bây giờ có những lũ người đi vào bằng bạo lực." Chiến tranh thì cũng có mặt bình thường - sự "thản nhiên" khi nói đến con trai mình bị chết; một "doanh trại đẹp như những vần thơ." Vậy việc hy sinh mình cũng hơi vô vị.

Xưa và nay: Lịch sử thì "biết nhảy". Xưa có bước nhịp êm như valse (nhưng dù nhạc valse được coi như êm đềm một chút, thực ra hồi mới phổ biến thì valse cũng bị coi như một nhịp nhảy cuồng nhiệt). Rồi nhịp điệu thời đại cũng thành nhanh và mạnh hơn như nhịp twist và rock. Nhưng thực sự cũng khó phân biệt con gái xưa và nay - chỉ nhớ "mơ hồ / nước mắt nào làm thành chuổi ngọc xanh."

Vậy xưa và nay có những cái chung, nhưng ngày mai thế nào? Ngày mai là "mặt trời mọc": "bóng tối dẹp tan." Có phải mặt trời này / ngày mai này - gọi là ngày hồi sinh - chỉ đơn giản là hòa bình với "đồng cỏ ca hát / mọi người đi hái hoa." Mặt trời tiêu biểu cho một tương lai lý tưởng, cái đẹp, cái cao siêu.

Tôi nghĩ rằng bài thơ này có một cách nhìn toàn bộ rất đáng khám phục. Lời nguyền rủa "hữu thân hữu khổ" thuộc mọi người lính chiến - xưa và nay. "Lòng đất huyền bí" gọi lên một cách vô tư (công bình). Rồi Ngô Kha nhắc đến những lính đã đặt chân trên đất Việt trong "thế kỷ nằm bệnh" này, còn nhắc đến kẻ địch của các sĩ quan trừ bị Thủ Đức là "những người Cộng Sản." Vậy lòng đất mà gọi các lực lượng ở trên cũng gọi mình. Nhưng lúc mà gọi các người lính ấy thì lòng đất cũng "thương số phận tất cả." Mọi người tham gia cuộc chiến đều đáng thương, đều về cội nguồn là "cát bụi."

Có vài điều tôi chưa hiểu rõ. Câu "Cho tôi ở lại bộ binh để làm nữ hoàng của chiến trận." Người viết là một người lính, một người đàn ông mà làm nữ hoàng? Nữ hoàng này có vai trò "thức dậy" đem "ánh sáng vô tư" (mặt trời). Nữ hoàng này cũng có thể là chính các đọt cây, rừng thông và lòng đất huyền bí (cõi thiên nhiên, "đất mẹ xưa"?). Còn cuối bài thơ có "em mặt trời mọc / và anh Tư Do." Ngày mai hòa bình đến, mặt trời mọc và đem Tự Do. Tự Do là một chữ dễ làm khẩu hiệu vậy cũng dễ mất ý nghĩa. Các nhà triết học tranh luận với nhau về ý nghĩa của hai chữ Tự Do. Như thế khó biết Tự Do của Ngô Kha là như thế nào. Tự Do thuộc về ngày mai, song lòng đất huyền bí và công bình cũng vậy. Nhưng dù thế nữa mặt trời vẫn mọc.