Ngọn lửa Mô-ri-xơn (Morrison's Flame) - Chế Lan Viên (1965?)

A
Tất cả ba mươi triệu tấm lòng Việt Nam đều xúc động
All thirty million Vietnamese hearts are equally moved
Nghe cháy trên ta ngọn lửa nồng thiêu đốt thịt da Anh
Feel the burning above us the flames that consume Your flesh
Chính Anh cũng từng nghe cháy trên mình cơn lửa dữ đốt thiêu nghìn con trẻ
It was only You who felt your body burning, the wicked flames that consumed a thousand children
Xương thịt con người phân bố khắp năm châu, vẫn một
The human flesh and bones allotted to the five continents are still one
Cắt nơi này thì nơi kia chảy máu
Cutting in one place makes another place bleed
Biết bao đêm cơ thể người anh hùng nước Mỹ
Who knows have many nights this American hero
Tự thấy mình là một mảnh đất Việt Nam
Felt himself to be a piece of Vietnamese soil
Hứng những mưa bom, chịu những trận càn
Receiving rains of bombs, enduring sundry battles
Anh nghĩ: nếu bom rơi thì trên mình Anh, nó sẽ rơi
He thought: if bombs fall then upon My body they shall fall
Lửa cháy thì trên Anh, nó cháy
Fires burn then upon Me, they'll burn
Cho đến sáng nay Anh là Nguyễn Văn Trỗi, là Lê Dừa, là Giê-su Cơ-rít
So that this morning You are Nguyễn Văn Trổi, are Lê Dừa, are Jesus Christ
Là em Tám-đuốc-sống thiêu kho đạn giặc
Are little Tám-The-Living-Torch consumed the enemy's munitions in flames
Máu cao hơn mọi thứ máu thánh thần, máu Chúa
Blood more excellent that the blood of each saint, the blood of  God
Một Phan Đình Giót lấp lỗ châu mai che ta từ phía ấy
A Phan Đình Giót filling in the loophole, concealing us from that direction
Từ cái Lầu năm góc, Lầu trắng, lầu vàng đang xả súng vào nhân loại
From the Pentagon, White House, Golden Palace unleashing their weapons on humanity
Ôi! Bốn bề đồng đội đang lên
Ah! In all four directions our comrades in arms arise

B
Anh tự thiêu, nhưng chớ quên đây là tội ác của quân thù
You self immolated, but don't forget this is a crime of the enemy army
Những Giôn-xơn, Đin Rát, Goan-tơ, Rốc-kơ-phe-lơ, Ni-xơn, Tay-lo, Ca-bốt Lốt...
The Johnsons, Dean Rusks, Walters, Rockefellers, Nixons, Taylors, Cabot Lodges...
Giữa người người, đấy là những con người thú
Among people, those are animals
Những Mắc Na-ma-ra giết người xong lại quay lưng với máu người bên ngoài cửa sổ
Those like McNamara finish killing and turn their back to the blood outside their window
Ở đâu đâu, với ai ai, chúng cũng chỉ là bọn giết người
Anywhere, with anyone, there just a gang of murderers
Với những người này chúng gí súng vào tay rồi hô "Giết! Giết!"
With these people, they press guns into hands and yell "Kill! Kill!"
Với những người kia, chúng xích sắt vào chân rồi bảo "Đây là người phải giết".
With them, they press chains around ankles and announced "These are the ones you must kill"
Cho đến những người khác nữa, chúng bắt họ muốn giết được chúng ư, thì cũng phải tự giết lấy mình
To still other people, they made them kill, then they must be killing themselves
Mô-ri-xơn phải đào chiến hào ngang qua hạnh phúc gia đình Anh
Morrison must dig a trench traversing His family's happiness
Anh anh hùng sao! Và chị rất anh hùng
How heroic he is! And she's very heroic
Tôi quì xuống, bế hôn từng cháu nhỏ
I bend down, lift and hug those little ones
Mô-ri-xơn lấy thịt da mình ra xây đắp ụ
Morrison took his flesh to build a redoubt
Từ máu xương Anh mà Anh cản giặc xông lên
It's from Your blood and bones You hinder the enemy's attack
Tôi biết Anh vào cái chết uy nghi như vị tuớng...
I know that You approach death in magnificence like a general...
Trí tuệ Anh cân nhắc từ địa điểm, đến thời gian, nơi phát hỏa
Your wisdom is deliberate, from the place, to the time, where to ignite
Cách triển khai nó ra trong hàng triệu trái tim sao cho kết quả
The means of expanding it into millions of hearts, how to create a result?
Lửa bắn từ góc độ nào ra thì ngã gục quân thù
Fire shot from which angle to knock down the enemy army?
Anh ý thức, tuyệt vời ý thức
You have consciousness, wonderful consciousness
Như một nhà bác học, đang điều khiển từng phương trình định luật
Like a scholar, controlling each law and equation
Như một người yêu, Anh đi về cái chết rất yêu đã chọn của mình
Like a lover, You returned to the beloved death you chose for yourself
Nhưng, nhưng không được quên quân thù tàn ác!
But, but don't forget the wicked enemy army!
Không được quên cái bóng đen trên lầu của Mắc Na-ma-ra
Don't forget the dark shadow upon McNamara's building 
Không có bọn giết người, bàn tay Anh việc gì nghiêng bình xăng châm lửa?
If there was no gang of murderers, would your hands tilt that container of gas and ignite?
Có thể bàn tay ấy bây giờ đang lật từng trang sách vẽ cho con
Maybe your hands would now be flipping through pages of books drawn for your children?

C
Tột cùng đau thương, nhưng lửa đốt người Anh không phải lửa đau thương
Utmost sorrow, but the flames that burn Your body aren't flames of sorrow
Anh không phải cùng đường nên kết liễu đời Anh đâu! Anh là kẻ mở đường
You have not helplessly ended Your life at all!  You're the one who opens the way
Ánh sáng của Anh không để lại một tí tro than nào siêu hình tiêu cực
Your light has not left behind any negative, metaphysical ashes
Bao lòng tro hồng lại lửa, nhờ Anh
How many red ashes have returned to flames thanks to You
Mô-ri-xơn, một người bình thường giữa triệu người bình thường nước Mỹ
Morrison, an ordinary person midst a million ordinary Americans
Khi Anh xách biểu ngữ đi biểu tình, quân thù tạt xe qua không để ý
When You carried a banner to protest, the enemy soldiers swerved their vehicles, paid no mind
Anh không phải thống đốc ban nọ ban kia, vua dầu hỏa, vua xi măng, vua thép, vua cao su hay chủ ngân hàng ngân họ
You weren't the governor of this board or that, a baron of oil, cement, steel, or rubber, a boss of one of their banks
Anh không có nguyên tử, hạt nhân, hạm đội, chư hầu, vô tuyến truyền hình, thuốc độc giết người, báo chí khiêu dâm hay tia tử ngoại
You did not have atoms, nuclei, armadas, satellites, television, poisons to kill, obscene newspapers or ultraviolet rays
Nhưng Anh có sức mạnh này bọn thù không chống nổi: trái tim Anh...
Yet you have this strength that that gang cannot fight: Your heart...
Min-lơ có gì đâu? Ngoài cái thẻ quân dịch. Nhưng đốt nó lên đấy là vũ khí
What did Miller have? Other than his draft card.  Yet when he burnt it, it was a weapon
Ken nát Cốt stơ rếch có gì đâu? Chỉ có cái dạ dày, nhưng nó không chịu ăn, nó là sức mạnh!
What did Kenneth Costreck have? Only his stomach, but he wouldn't eat, he is strength!
Hàng vạn thanh niên Mỹ khác có gì đâu? Chỉ có hai cánh tay căng đầy máu...
What do ten thousands of other American youth have? They just have two stretched arms full of blood...
Chúng ta đâu có phải bọn lái súng mà! Chúng ta nghèo, có gì đánh nấy
We're not the mob who fires guns! We're poor, we fight with whatever we can
Chích máu này ra là trận đánh đây rồi
Drawing this blood is a battle already
Tất cả mỗi chúng ta đều có một hạt nhân:
All of us have a nucleus:
Cái nguyên tử sẵn sàng nổ dây chuyền khi đồng đội gọi
The atomic is ready for a chain reaction when our comrades in arms call
Ấy là quyền ta sống và quyền ta chết cho ta, cho đồng đội
That's our right to live and right to die for ourselves, for our comrades in arms
Ôi! Trận địa hôm nay đã chuyển từ Đồng Tháp Mười về đến Lầu năm góc
Ah! Today's battle has moved from Đồng Tháp Mười to the Pentagon
Mắc Na-ma-ra nhìn xuống đường ngỡ đấy là cầu Công Lý
McNamara looked down at the road suspecting this was Justice bridge
Giôn-xơn loét óc, loét thần kinh cùng với loét dạ dày
Johnson's ulcered brain, ulcered nerves together with ulcered stomach
Chúng bay run sợ tự đáy lòng, đáy phòng, đáy huyệt
They fly in quaking fear from the bottom of their hearts, their chambers, their pits
Không có cách gì để "thương lượng hoà bình" với lửa thiêu nghìn độ
There is no way to "negotiate for peace" with a thousand dollar cremation fire
Bởi lửa đốt chúng mày là lửa của nhân dân
Because those bastards' fire is the people's fire
Hôm nay ta cao gấp vạn lần quân địch
Today we are many thousand times taller than the enemy army
Nhưng cần chi điểm ấy
But have no need of that point
Ngày hôm này con người cao hơn cả con người
On this day people are taller than even people
Hôm nay ta cao hơn ngày hôm qua nhiều lắm
Today we are taller than yesterday by so much
Hôm qua ta sống như mình mà nay ta sẽ Sống Như Anh
Yesterday we lived like ourselves, but today we'll Live Like You
Mỗi người ngã xuống làm một bực để cho nhân loại đứng cao hơn là thế đấy!
Everyone who falls down becomes a rung so that humanity stands ever taller!

D
Anh Mô-ri-xơn, hãy yên lòng ra đi anh nhé
Brother Morrison, be at peace and depart
Ngọn lửa Anh dù đốt ở giữa chiều hôm, dù ở góc đường
Your flame, though it burned in the afternoon, though at the corner of the road
Nhưng suốt thời gian, trên mọi góc độ không gian đều sẽ thấy
But throughout time, at every corner of space you will be seen
Như một ngôi sao đi bên phải loài người
Like a star going to the right of humanity
Như một hạt ngọc lương tâm canh cho ta và nhắc nhủ
Like a jewel of conscience watching over us and reminding
Từ nay ai có thể sống hững hờ, do dự?
From now on who could live in indifference, indecision
Biết đâu kẻ đi bên mình ta, chẳng phải Mô-ri-xơn?
Who knows whether the person inside of us might not be Morrison?
Đã một Mô-ri-xơn tự thiêu rồi, đừng để phải thêm nhiều Mô-ri-xơn nữa!
One Morrison has immolated himself, do not make it so there will have to be many more Morrisons!
Hãy nhận lấy phần ta trong chiến đấu
Let's accept our part in the struggle
Dù cho phải hy sinh đổ máu
Though there must be sacrifice and spilling of blood
Này trên đường, kìa dấu Mô-ri-xơn
Here along the road, there's Morrison's sign
Ai ai nhìn vào lòng mình từ nay đều thấy lửa
Anyone who looks into their heart from now on will see fire
Và lửa tự nhìn mình biết đấy là chân lý
And fire regarding itself knows this is truth
Ôi! Tôi tin vào cái bề thẳm, bề cao nhân loại
Oh! I believe in humanity's profundities and heights
Tin ở cái một con người có thể
Believe in a person who is able
Tôi càng tin ở cái bề rộng, bề nhiều, bề cao thế giới
I believe even more in the world's expanses, multitudes and heights
Ở cái hàng triệu con người như sóng bể
In millions of people like ocean waves
Lượn sóng nào cũng có Mô-ri-xơn
Gliding to shore there is also Morrison

E
Biết ơn Mô-ri-xơn
We're grateful for Morrison
Từ nay mỗi chúng ta đều mắc nợ người anh hùng ấy
From now on all of us are indebted to this hero
Trong cơ thể mỗi người, có máu thịt Anh cho
In everyone's bodies there is the flesh and blood You have given
Món nợ thiêng liêng mà ta phải trả lại bằng cái gì cao cả
A sacred debt that we must pay back with something noble
Bằng hoa quả, mùa màng, tình yêu sản phẩm vật chất tinh thần dâng lên cho loài người hưởng thụ
With fruit, crops, love in material products, spirits that arise for humanity to appreciate
Bằng ngọn súng ta quét hết bọn giết người trên mặt đất
By our guns that will sweep away that murderous mob on the ground
Cái bọn Mỹ thiêu đốt xóm làng xứ này còn thiêu đốt thịt da Anh
The American gang that immolates hamlets in this area still immolates Your flesh
Nếu ta chưa giết hết bọn Mỹ xâm lược này thì ta còn có tội
If we have not yet killed all these American invaders then we yet bear guilt
Ôi chính ngày hôm nay tôi muốn vô cùng im lặng
Oh, on just this day I want absolute silence
Đặt tên Anh cho cành hoa nào đẹp nhất
Give Your name to the most beautiful flower
Lấy tên Anh cho con đường nào tươi mát nhất...
Use Your name for the most refreshing street
Dành một nơi thẳm sâu nhất tận lòng mình
Reserve the most profound place in the bottom of our hearts
Để tưởng niệm tên Anh
As a memorial to Your name.

nguồn: Thi Viện / Chế Lan Viên toàn tập, Nxb Văn học, 2002 (Vũ Thị Thường sưu tầm, biên soạn)


Bài thơ này viết có phép ngoa dụ đến tột cùng.  Tôi cho là rất khó so sánh Norman Morrison với Nguyễn Văn Trỗi.  Một người tự quyết định hy sinh mình.  Người khác theo nhu cầu và ra lệnh của một tổ chức.  Morrison là một người sống cho hòa bình, Nguyễn Văn Trỗi sống cho đấu tranh.  Trong bài thơ này, hai vị ấy được lên địa vị của Jesus Christ là chúa của 2 tỷ người.  Cùng Jesus, Morrison, và Trỗi được liệt kê thêm hai người là Lê Văn Tám (một em bé khủng bộ giả tạo) và Phan Đình Giót.

Norman Morrison được coi như có nỗi thương cảm độc đáo với Việt Nam và thân phận người Việt. Đây là đến mức mà đất đái bị thiệt hại như ông Morrison cũng bị thương - "Tự thấy mình là một mảnh đất Việt Nam / Hứng những mưa bom, chịu những trận càn."

Theo Chế Lan Viên thì kẻ thù của Morrison là các đại diện người Mỹ của cơ chế chủ nghĩa tư bản đế quốc như Tổng Thống Lyndon Johnson, bộ trưởng Bộ Ngoại Giao Dean Rusk, Nelson Rockefeller (là thống đốc New York), Richard Nixon (phó tổng thống của Eisenhower), tướng Maxwell Taylor, Đại Sứ Quán Henry Cabot Lodge, Jr. và bộ trưởng Bộ Quốc Phòng Robert McNamara.  Khó biết "Goan tơ" là ai (có lẽ là Vernon A. Walters là một nhà ngoài giao đã từng bị đá ném lúc ông đi cùng Nixon ở Venezuela năm 1958).  Tôi thực sự nghĩ rằng kẻ thù của Norman Morrison là chiến tranh và bạo lực.  Các vị ấy có vai trò gây chiến tranh đã đành nhưng các người đại diện cho chủ nghĩa cộng sản cũng vậy. Cả hai bên đều "là bọn giết người."

Norman Morrison được ca ngợi vì "trí tuệ," "ý thức," và hành động "điều khiển từng phương trình định luật" của ông.  Cử chỉ rộng lượng của ông ấy bị coi như một phương lược lanh lợi để tố cáo tội ác của chính phủ Mỹ.  "Từ máu xương Anh mà Anh cản giặc xông lên / Tôi biết Anh vào cái chết uy nghi như vị tuớng."  Tôi nghĩ rằng những lời quá đáng này tầm thường hóa kỷ niệm của một người ưa hòa bình như Norman Morrison.  Song không thể bắc bỏ hai câu: "Không có bọn giết người, bàn tay Anh việc gì nghiêng bình xăng châm lửa? / Có thể bàn tay ấy bây giờ đang lật từng trang sách vẽ cho con."  Tôi đã viết trong một bài blog khác rằng mục đích của Morrison là "cắn rứt lương tâm của những người trong cơ chế chính trị Mỹ, trong các nhà lãnh đạo Mỹ, và trong cảm giác của người Mỹ bình thường."

Ít ai sẽ nhớ hay biết "Min lơ" là ai.  David J. Miller đốt thẻ quân dịch của mình ngày 15 tháng 10 1965 ở Manhattan, thành phố New York (là trung tâm truyền thông quốc tế).  Vụ này xây ra vài tuần trước khi Morrison tự thiêu.  Về cái tên "Ken nát Cốt stơ rếch" thì tôi chịu.  Chắc người này tuyệt thực để chống cuộc chiến này.  Hai người bị lãng quên này là người thanh niên tránh bị quân dịch đi Việt Nam.  Nghĩa là hành động chống chiến tranh của họ vì lợi ích riêng.  Hành động của Morrison thì hoàn toàn vô tư.

Bài thơ này có những đoạn hết sức lãng mạn: "Tôi tin vào cái bề thẳm, bề cao nhân loại."  Đây là con người siêu việt.  "Hàng triệu người" siêu việt này "như sóng bể."  Ý của Chế Lan Viên là nhân loại sẽ đoàn kết chống "bọn lái súng."  Bằng súng hay bằng bất bạo động?  Điều tất nhiên là bằng súng: "Nếu ta chưa giết hết bọn Mỹ xâm lược này thì ta còn có tội."  Quan niệm này không thể nào trái nghịch hơn với ý thức của Norman Morrison.

Sức mạnh của Morrison chính là trái tim.  "Anh không có nguyên tử, hạt nhân, hạm đội, chư hầu, vô tuyến truyền hình, thuốc độc giết người, báo chí khiêu dâm hay tia tử ngoại."  Vũ khí tử ngoại?  Chỉ có trong các tiểu thuyết hư tưởng khoa học.  Vô tuyến truyền hình và báo chí khiêu dâm cũng là hai vũ khác thường.  Song nhìn lâu dài thì hai thứ ấy nhất định đã thắng.

Có vài nét đẹp trong bài thơ.  Lúc mà tác giả chúc Morrison "hãy yên lòng ra đi anh nhé" và so ông với một ngôi sao hay "một hạt ngọc lương tâm canh cho ta."   "Biết đâu kẻ đi bên mình ta, chẳng phải Mô-ri-xơn?"  Người nào có Morrison "đi bên mình" sẽ buông súng xuống.  Chế Lan Viên đề nghị đặt tên Morrison trên "đường nào tươi mát nhất."  Rất có thể điều đó đã được thành công.


"Đất MT đường 5,5m, cách Morrison 10m, cách biển gần 300m, cách đường Phạm Văn Đồng 100m"

Hình như chỉ có riêng một con đường man tên Morrison ở Đà Nẵng ven Biển Đông.  Cảnh đẹp này có cỏ xanh, biển xanh, cây cau, núi xa.

Chế Lan Viên và các nhà sinh hoạt văn hóa lúc bấy giờ sống trong một xã hội bị vũ khí hóa.  Họ cũng tưởng rằng loài người toàn cầu nên vũ khí hóa nữa.  Như vậy Norman Morrison cũng thành vũ khí - một vũ khí mạnh mẽ.