Anh có nghe thấy không (Brother, Have You Heard?) - Văn Cao (1956)

(Gửi một nhà thơ xưa đã nổi tiếng)
(Sent to a poet who was famous long ago)

Cửa đóng lại từ chín giờ
The door has been shut since nine
Không một cuốn sách chờ đợi
Not a single book awaits
Dù những ngôi sao đang nở trên trời
Though stars blossom in the sky
Dù đêm mùa xuân bắt đầu trở lại
Though spring nights have begun to return

Tất cả hướng về biển
Everything looks out to the sea
Bọt cứ tan trên bãi cát xa
Foam still scatters on distant sands
Mà cửa bể vẫn im lìm chưa mở
And the seaport is still silent, not yet open

Bao giờ nghe được bản tình ca
When can we hear a love song
Bao giờ bình yên xem một tranh tĩnh vật
When can we calmly view a still-life
Bao giờ
When
Bao giờ chúng nó đi tất cả
When did these things go, all of them

Những con người không phải của chúng ta
Some people, not our own
Vẫn ngày ngày ngày ngang nhiên sống
Day after day still brazenly live

Chúng nó còn ở lại
These ones still remain
Trong những áo dài đen nham hiểm
In sinister long black tunics
Bẻ cổ bẻ chân đeo tội ác cho người
Bending at the collar, at the leg carrying people's crimes

Chúng nó còn ở lại
These ones still remain
Trong những tủ sách gia đình
On family bookcases
Ở điếu thuốc trên môi những em bé mười lăm
In the cigarettes of fifteen year old boys
Từng bước chân các cô gái
And each step of the girls
Từng con đường từng bãi cỏ từng bóng tối
On each road, each field, each dark shadow
Mắt quầng thâm còn nhỡ mãi đêm
Eyes with dark circles always remembering the night

Chúng nó còn ở lại
These ones still remain
Trong những tuổi bốn mươi
In men in their forties
Đang đi vào cuộc sống
Entering into life
Như nấm mọc trên những thân gỗ mục
Like mushrooms sprouting upon rotten logs

Người bán giấy cũ
Someone selling old paper
Đã hết những trang tiểu thuyết ế
Has run out of pages from unwanted novels
Những trang báo ngày xưa
Pages from newspapers long ago
Đang bán đến những trang sách mới
And is selling pages from new books
Những bài thơ mới nhất của anh
Your newest poetry.

Anh muốn giơ tay lên mặt trời
You wants to lift his hands to the sun
Để vui da mình hồng hồng sắc máu
To happily redden his skin to the color of blood
Mấy năm một điệu sáo
For some years a flute tune
Như giọng máy nước thâu đêm chảy
Has been like the voice of a fountain flowing through the long night

Chung quanh còn những người khôn ngoan
All around are wise men
Không có mồm
Without mouths
Mắt không bao giờ nhìn thẳng
Their eyes never look straight ahead

Những con mèo ngủ yên trên ghế
Cats sleep peacefully on the chair
Trong một cuộc dọn nhà
During a house cleaning

Những con sên chưa dám ló đầu ra
Snails haven't dared to show their heads
Những cây leo càng ngày càng, tốt lá
Vines, every day their leaves are stronger

Một nửa thế giới
Half the world
Một nửa tâm hồn
Half a soul
Một nửa thế kỷ
Half a century
Chưa khai thác xong
Have yet to be fully discovered

Bây giờ không còn những tiếng nổ to
Now there are no more loud explosions
Nhưng còn những tiếng rạn vỡ
But there's still the sound of crashing
Có thể thu hết những khẩu súng phản động
They can collect all the reactionary guns
Nhưng vẫn còn
But there are still
Những khẩu súng đưa người tự tử.
Guns leading people to suicide

Anh có nghe thấy không
Brother have you heard
Chỗ nào cũng có tiếng
Those places that also have sounds
Chưa nói lên
That haven't been said

Những người của chúng ta
Our people
Đang mờ mờ xuất hiện
Who are dimly appearing
Le lói hy vọng
In flickering hopes
Trên những cánh đồng lầy
On our muddy fields

Nghìn năm cũ phủ mất nhiều giá trị
A thousand olden years have covered over much of value
Đốt nghìn kinh chưa thắp sáng cuộc đời
Burned a thousand prayers that hadn't yet illuminated life

Vào một cuộc đấu tranh mới
Entering a new struggle
Với những người không phải của chúng ta
With some people who aren't of us
Anh có nghe thấy không
Brother have you heard

Vào một cuộc đấu tranh mới
Entering a new struggle
Để mở tung các cánh cửa sổ
To open wide each window wide
Mở tung các cửa bể
To open wide each port
Và tung ra hàng loạt hàng loạt
And fling open in succession
Những con người thật của chúng ta.
The truthful among us.

Bài thơ này được đăng trong Giai Phẩm mùa xuân 1956. Tôi thật sự chưa hiểu ý của bài thơ này. Sau đây là một số ý kiến lung tung linh tinh về bài thơ này.

Có loại người: "những người không phải của chúng ta" và có "những người thật của chúng ta." "Chúng nó còn ở lại / Trong những áo dài đen nham hiểm / Bẻ cổ bẻ chân đeo tội ác cho người." "Chúng nó" trông khá phong kiến với áo dài đen. Không biết "chúng nó" là những người tham gia chế độ thực dân? Những người đã bóc lột dân?

Nhưng "chúng nó" (con người cũ mặc áo dài đen) có cấm ai "nghe được bản tình ca" có cấm ai "xem một tranh tĩnh vật"? Hồi đó thì cơ chế văn hóa của nhà nước Việt Nam mới cấm các bản tình ca, các tranh tĩnh vật. Văn Cao đòi hỏi một kiểu nghệ thuật chủ nghĩa tân thời. Ông kêu về "nghìn năm cũ phủ mất nhiều giá trị."

"Cửa đóng" có lẽ là trách kết quả của hiệp định Genève? "Cửa bể chưa mở" - là những người như Văn Cao muốn tiếp xúc với nghệ thuật tân thời từ bốn phương trời. "Một nửa thế giới ... chưa khai thác xong." Hay có lẽ đối với Văn Cao một nửa thế giới ở đây có nghĩa là giới cộng sản - Văn Cao có biết đủ về giới tư sản và muốn được hiểu hết về giới cộng sản nhưng chưa được khai thác xong?

Lại "những người khôn ngoan / Không có mồm / Mắt không bao giờ nhìn thẳng" là ai? Là những người không di cư, phản cách mạng? Là cấp trên mà cấm tình ca, tranh tĩnh vật? Cấp trên và người mặc áo dài đen có giống nhau? Tôi thấy khó biết. Nhưng đây là một bài thơ của một người bất mẫn muốn "mở tung các cánh cửa sổ ... các cửa bể."

Có "Người bán giấy cũ" - là một nghề khá vô tư. Ông "đang bán đến những trang sách mới / những bài thơ mới nhất của anh." Ông chắc không màng gì đến văn chương nào - bán hết sách cũ thì lấy sách mới cũng được. Nhưng tình hình này cho biết rằng văn chương nói chung không được tôn trọng. Tôi không rõ "anh" ở đây là ai? Là một người đồng nghiệp, đồng tâm với tác giả. Là một người mà tác giả muốn thuyết phục? Là một người tác giả muốn chê trách? Chúng ta chỉ biết rằng người đó là "một nhà thơ xưa đã nổi tiếng." Trời ơi, Việt Nam có bao nhiêu nhà thơ xưa đã nổi tiếng. Nhưng ông bán giấy cũ có bán được một bài thơ mới của nhà thơ xưa này. Nghĩa là dù lỗi thời đi nữa nhà thơ này vẫn sáng tác.